Sự
pha trộn giữa “nhạc sang” và “nhạc sến”
đã
diễn ra như thế nào?
Đông Kha
Không phải bây giờ, mà đã từ trước năm 1975, giới nghệ sĩ và
công chúng đã phân biệt rạch ròi hai dòng nhạc mà ngày nay người ta thường nói
là “nhạc sến” và “nhạc sang”.
Trước 1975, người ta sử dụng chữ khác một chút, đó là dòng “nhạc
đại chúng” để nói về các giai điệu bolero, rumba… và “nhạc
thính phòng” để nói về các giai điệu “sang cả” hơn: slow, boston… mang
âm điệu của dòng nhạc thời tiền chiến. (nhạc thính phòng ở đây không phải chỉ
là những bài nhạc opera như cách hiểu hiện nay).
Dòng nhạc đại chúng với các biểu tượng
là các nhạc sĩ Trúc Phương, Lam Phương, Trần Thiện Thanh, Anh Bằng… Đôi khi
người ta còn gọi dòng nhạc này là nhạc thời trang, với các ca sĩ tiêu biểu là
Chế Linh, Thanh Tuyền, Duy Khánh, Hoàng Oanh…
Dòng nhạc thính phòng trước năm 1975
không hề kém cạnh với các tên tuổi nhạc sĩ Phạm Duy, Tuấn Khanh, Cung Tiến,
Phạm Đình Chương… hoặc trẻ hơn là Ngô Thụy Miên, Từ Công Phụng, Vũ Thành An,
Trịnh Công Sơn… với các giọng ca vượt thời gian là Thái Thanh, Lệ Thu, Khánh
Ly, Duy Trác, Sĩ Phú, Anh Ngọc…
Đôi khi, “nhạc đại chúng” và “nhạc thính phòng” bị trộn lẫn với
nhau. Tức là nhạc sĩ của “nhạc thính phòng” cũng sáng tác các bài thuộc loại
“nhạc đại chúng”, và nhạc sĩ “đại chúng” cũng sáng tác được nhiều bài hát mang
giai điệu thính phòng. Các ca sĩ như Nhật Trường, Hùng Cường, Thanh Thúy, Hoàng
Oanh… cũng có hát nhạc tiền chiến, còn Thái Thanh, Khánh Ly, Lệ Thu cũng có hát
vài bài “nhạc vàng”.
Giải thích cho sự “trộn lẫn” này, MC Nguyễn Ngọc Ngạn đã từng
đưa ra nhận xét xác đáng về 2 loại nhạc này như sau:
Chúng ta thường nhắc đến hai loại nhạc, tạm gọi là loại A và
loại B. Gọi là loại A và B để tiện phân biệt chứ không phải để xếp hạng.
Loại A, có người gọi là nhạc hạng “sang”. Tức là loại nhạc
thường trình diễn trong các buổi thính phòng. Chẳng hạn nhạc tiền chiến, nhạc
Phạm Duy, Phạm Đình Chương, Cung Tiến, Dương Thiệu Tước, Từ Công Phụng, Vũ
Thành An, Ngô Thụy Miên, Trịnh Công Sơn,…
Loại B, là loại nhạc bình dân, nhạc đại chúng, nhạc mùi, hay
nhạc tình cảm quê hương. Hai loại này khác nhau về thể điệu và nhất là về lời
ca. Nhạc A thường là slow hay boston. Nhạc B thường là rumba, bolero. Quan
trọng hơn, lời ca của loại A phải mơ hồ, văn chương bay bổng, có khi nghe cả
bài không biết, không hiểu tác giả muốn nói gì. Loại B thì lời ca giản dị, dễ
hiểu, phản ảnh tâm tình và hoàn cảnh thực tế ở ngoài đời.
Từ trước 75, ở Việt Nam miền Nam cũng như qua hải ngoại, lúc nào
nhạc B cũng là nguồn cung cấp chính của thị trường. Người thích nhạc A vốn đã
ít, lại lười mua CD. Người thích nhạc B vốn đã đông lại tiêu xài bạo tay hơn,
thành ra có thể nói như một định luật rằng: Thời nào thì nhạc B cũng nuôi nhạc
A. Nếu không có ca sĩ hát nhạc B thì trung tâm băng nhạc cũng đóng cửa luôn.
Các đại nhạc hội cũng khó tổ chức thành công. Và ca sĩ nhạc A chắc đành phải về
nhà hát lẻ loi một mình mà thôi.
Qua nhận xét của ông Nguyễn Ngọc Ngạn, chúng ta có thể hiểu như
sau: nhạc thính phòng tuy sang cả, bay bổng… nhưng nó cao siêu và xa vời quá,
không dễ đi vào lòng của số đông công chúng. Tuy đó là dòng nhạc đầy giá trị về
mặt nhạc thuật, nhưng lại kém cạnh về giá trị thương mại.
Còn nhạc đại chúng, tức là nhạc vàng, nhạc bolero, nhạc sến, tùy
theo tên gọi cách gọi, đó là loại nhạc được số đông công chúng đón nhận, mà cái
gì được nhiều người đón nhận tức là dễ bán được, dễ kiếm được nhiều tiền. Vậy
là dòng nhạc bị chê là kém giá trị, là sến, nhưng mang lại nguồn doanh thu lớn
cho các nhạc sĩ, ca sĩ và nhà sản xuất âm nhạc.
Từ đó, chúng ta có lời giải cho việc vì sao có sự trộn lẫn giữa
“nhạc thính phòng” và “nhạc đại chúng”. Đó là các ông nhạc sĩ viết “nhạc sang”,
tuy bài hát rất hay, nhưng lại bán được rất ít. Nhạc sĩ thì thường nghèo, không
có nhiều nguồn doanh thu như ca sĩ, nên họ phải tìm cách sáng tác thêm loại
“nhạc đại chúng” để “kiếm chút cháo” – theo nguyên văn lời của nhạc sĩ Tuấn
Khanh.
Nhạc sĩ Tuấn Khanh cho biết vào thời điểm khó khăn, ông đã bất
ngờ kiếm được doanh thu lớn với bài hát Quán Nửa Khuya năm
1961 – là sự kết hợp của ông với nhạc sĩ Hoài Linh – một người có tài viết lời
rất hay trong loại nhạc đại chúng. Từ đó nhạc sĩ Tuấn Khanh cho ra đời hàng
loạt các ca khúc nhạc vàng như Hai Kỷ Niệm Một Chuyến Đi, Nẻo Đường Kỷ
Niệm, Mùa Xuân Đầu Tiên… Ông còn lấy nhiều bút danh khác nhau như
Thương Hoài Thương, Trần Kim Phú, Hoàng Mộng Ngân… để chuyên viết nhạc đại
chúng, là những bài nhạc có giai điệu và lời ca rất xa lạ với sở trường của
ông.
Không chỉ có nhạc sĩ Tuấn Khanh mà “ông hoàng tango” là nhạc sĩ
Hoàng Trọng cũng viết 1 bài bolero là Cánh Hoa Yêu, rồi “bố già”
của làng nhạc miền Nam là nhạc sĩ Phạm Duy cũng viết 1 số bài nhạc vàng như Ngày
Em Hai Mươi Tuổi, Anh Hỡi Anh Cứ Về… nhạc sĩ Trường Sa với Chuyện
Tình Người Đan Áo, Hành Trang Giã Từ…
Về mặt ca sĩ, chúng ta không ngạc nhiên khi nghe Thái Thanh hát
rất hay 1 bài “nhạc rất vàng” là Một Mai Giã Từ Vũ Khí, nghe Lệ Thu hát Đò
Chiều, nghe Khánh Ly hát Qua Cơn Mê, nghe Anh Ngọc hát Biển Dâu.
Nghe tiếng hát Thái Thanh với Một Mai Giã Từ Vũ Khí
Ở chiều ngược lại, các nhạc sĩ tiêu biểu của dòng nhạc đại chúng
cũng sáng tác được nhiều bài “rất sang” như Anh Bằng với Nỗi Lòng Người Đi, Mất
Nhau Mùa Đông, Trần Thiện Thanh với Khi Người Yêu Tôi Khóc, Chiều Trên Phá Tam
Giang, Lam Phương với Cho Em Quên Tuổi Ngọc, Chờ Người.
Một nhà văn nào đó đã viết “Không có tác phẩm nào là sến
mà chỉ có phong cách trình diễn là sến mà thôi”. Điều đó không có nghĩa là
bài nhạc điệu Bolero, Rumba thì đều sến, mà sến hay không là do ca sĩ cố tình
nhấn nhá ngân nga lê thê làm cho người ta thấy sến.
Về phía công chúng, cũng có sự “pha trộn” giữa “nhạc sang” và
“nhạc sến” y như giới nhà nghề, tức là có nhiều người vẫn nghe được cả 2 dòng
nhạc này. Với họ thì âm nhạc không phân biệt sang hay sến, mà chỉ có nhạc hay
hoặc nhạc dở. Nhạc sang hay sến thì cũng có rất nhiều bài dở, đã bị quên lãng.
Những bài hát còn biết đến ở hiện nay là những chắt lọc tinh túy nhất còn lại
qua thời gian.
Những người tự vô ngực xưng là tôi thích “nhạc sang”, nhưng
trong các buổi nhậu, tiệc tùng, họ vẫn có thể gõ đũa để cùng nhau nghêu ngao
hát: “tôi ca không hay tôi đàn nghe cũng dở…” Những bài nhạc kiểu
như Hoài Cảm, Buồn Tàn Thu… không phải là loại nhạc để họ ngẫu hứng hát được
trong những dịp như vậy. Một buổi tiệc bạn bè thân mật, khi đã ngà ngà say, có
thêm cây guitar thùng rồi gõ nhịp bolero thì còn gì vui thú hơn nữa…
Nói thêm về việc những bài hát sáng tác trước năm 1975 vẫn còn
được yêu thích cho đến tận ngày nay, như đã nhắc đến bên trên, đó là những chắt
lọc tinh túy nhất của thời gian. Chúng ta có thể thấy trước năm 1975, có cả vài
trăm nhạc sĩ gọi là “có tiếng” – tức là nhạc sĩ có bài hát được công chúng biết
đến. Nhìn danh sách các sáng tác của họ, hầu hết là chỉ có tầm 20-30 bài hát là
nổi tiếng đến ngày nay, nhiều người còn ít hơn. Chỉ trừ một vài nhạc sĩ kiệt
xuất như Phạm Duy, Lam Phương, Anh Bằng… có số bài hát nổi tiếng lên vài trăm bài,
thì số nhạc sĩ còn lại có tương đối ít bài hát nổi tiếng. Thậm chí có nhiều
người chỉ được biết đến với 1 bài hát duy nhất, như trường hợp nhạc sĩ Thanh
Bình với Tình Lỡ, dù ông cũng sáng tác rất nhiều bài và đều được
phát hành ra công chúng.
Trước năm 1975, có nhiều nhạc sĩ có nghề chính là viết nhạc, nên
họ sáng tác rất nhiều, viết nhạc đúng nghĩa là như “gà đẻ trứng”, nếu may mắn
“trúng” được 1 bài trong hàng trăm bài hát thì cũng đủ để thành danh. Nói như
vậy là để minh chứng rằng những bài nhạc xưa còn lại cho đến ngày nay là những
gì tinh túy nhất còn lại sau tròm trèm 60 năm. Chả trách nhiều ca sĩ cứ nhai đi
nhai lại từng ấy bài hát, vì công chúng vẫn cứ nghe hoài mà không chán.
Xét cho cùng, dù sến hay sang, thì mỗi dòng nhạc đều đã được
định danh và định hình cho nó những lớp khán giả riêng. “Sến” mà đi được vào
lòng người, được yêu thích qua hàng nửa thế kỷ thì cũng đáng sến lắm. Còn về
dòng nhạc sang thì không ai có thể phủ nhận giá trị về mặt nhạc thuật tồn tại
qua hàng thế kỷ của nó. Có những bài nhạc được sáng tác 60-70 năm trước nhưng
được đưa vào giáo trình chính thức của nhạc viện để luyện thanh cho các môn
sinh, trong số đó có cả bài hát Chiếc Lá Cuối Cùng, một nhạc phẩm để đời của
nhạc sĩ Tuấn Khanh đã được nhắc đến bên trên.
Một số ý kiến của giới nghệ sĩ về tên gọi “nhạc sến”:
Dịch giả Nhật Chiêu: “Tôi nghĩ nhạc
sến là một bộ phận cơ bản trong đời sống âm nhạc dành cho đối tượng thưởng thức
bình dân, không thể thiếu. Không chỉ Việt Nam mà rất nhiều nước đều có loại
hình giải trí dành riêng cho đối tượng đông đảo này. Trong rất nhiều “tình
huống” cuộc sống, tình cờ “lạc vào” tôi lại thấy nhiều ca từ của nhạc sến rất
có lý. Sự thật là chưa có ai buồn nghe nhạc sến mà chết cả nhưng đã có nhiều
trường hợp thưởng thức “văn hóa” cao cấp lại tự tử, ví dụ như trường hợp tác
phẩm “Những nỗi đau của chàng Goet-thơ” của Gớt. Nói vui, theo tôi, nghe nhạc
sến cũng như mặc áo chim cò, không hại ai”.
Ca sĩ Hương Lan: “Âm nhạc có nhiều
dòng khác nhau: nhạc dân ca, nhạc trữ tình.., nhưng không có dòng nhạc sến. Tôi
không biết những người hay dùng từ sến để chê một bài nào đó, họ có hiểu “sến”
là gì hay không; hay cái gì không thích thì đều cho là “sến”. Cũng như từ “cải
lương” vậy, đó là một loại hình nghệ thuật, sao mọi người có thể tùy tiện sử
dụng mỗi khi muốn chê cái gì đó (sao sến quá, sao cải lương quá). Tôi xem đó là
sự chọc ghẹo, coi thường và nhục mạ rất tệ hại, nếu không nói là vô văn hóa.
Nhưng đó là khán giả chê. Đáng buồn hơn, ngay cả người trong giới cũng nói như
vậy. Các em dù có nổi tiếng đến đâu, hát nhạc sang thế nào thì cũng đừng nên
coi thường các loại nhạc khác”.
Họa sĩ Trịnh Cung: “Trong tranh vẫn
có “sến” chứ! Ví dụ như tranh của họa sĩ Lê Trung trước đây. Ông thường vẽ phụ
nữ ngực tròn, mặc áo bà ba đội khăn hoặc nón rất Sài Gòn. Nói chung là bình
dân. Nhưng chân dung các nhà văn như Hồ Biểu Chánh, bà Tùng Long… của ông thì
vẫn đầy cá tính, nhiều người nhớ! “Nhạc sến” thường tập trung vào điệu boléro.
Theo tôi, ngoài tính mòn, đơn điệu, boléro có ưu điểm là rất thích hợp với
giọng nam của các ca sĩ Sài gòn. Các nhạc sĩ như Lam Phương, Thanh Sơn… là
những cái tên được biết đến từ “nhạc sến”. Nói không quá, “nhạc sến” rất đặc
trưng cho đời sống thị dân”.
Đông Kha
(Ghi rõ nguồn nhacxua.vn khi copy lại bài viết)
(Ghi rõ nguồn nhacxua.vn khi copy lại bài viết)
No comments:
Post a Comment